Kitaen ti taudan para iti Z

Ti '''Z''' ket ti maika-26 a letra iti [[alpabeto a Romano]]. {{AZ|uc=Z|lc=z}}

== Pakasaritaan ==
{| class="wikitable"
|-
! Penisio a<br />[[Zayin]]
! Lumaud a Griego a<br />[[Zeta]]
! Etrusko a<br />Z
! Latin a<br />Z
|- style="text-align:center;"
| [[Image:PhoenicianZ-01.svg|36px]]
| [[Image:Greek Zeta archaic.svg|45px]]
| [[Image:EtruscanZ-01.svg|x30px]]
| [[Image:Capitalis monumentalis Z.SVG|x30px]]
|}

=== Semitiko ===
Iti [[sinuratan a Proto-Semitiko]], daytoy a [[simbolo]] ket maikapito a letra, a napanaganan iti ''[[zayin]]'', a kaipapananna "[[armas]]" wenno "[[kampilan]]". Nangirepresentar daytoy iti uni a {{IPAslink|z}} kas iti [[pagsasao nga Ingles|Ingles]] ken [[pagsasao a Pranses|Pranses]], wenno mabalin a kas iti {{IPAslink|dz}} (kas iti [[pagsasao nga Italiano|Italiano]] a {{lang|it|zeta}}, {{lang|it|zero}}).

=== Griego ===
Ti Griego a porma a Z ket mausping unay iti [[alpabeto a Penisio|Penisio]] a [[Zayin]] ([[File:Phoenician zayin.svg|15px|Zayin]]), ket nagtalinaed ti Griego a inskripsional a porma iti daytoy a sukog iti intero a [[Taga-ugma a Gresia|taga-ugma a panawen]]. Inawagan dayta dagiti Griego a ''[[zeta]]'', baro a nagan a naaramid iti panangtulad iti ''[[eta]]'' ({{lang|el|η}}) ken ''[[theta]]'' ({{lang|el|θ}}).

Iti [[taga-ugma a Griego]] ti [[Atenas]] ken Amianan a Laud a Grecia, nangirepresentar ngata ti letra iti {{IPAslink|dz}}, idinto ta iti [[Atiko a Griego]] manipud idi maikapat a siglo K.K.P. ken agpatpatuloy, nangirepresentar ngata dayta {{IPA|/zd/}} ken {{IPAslink|dz}} — awan ti panagkaykaysa maipapan iti daytoy a banag. Iti dadduma a dialekto, kas iti [[Doriko a Griego|Eleo ken Kretense]], nausar ngata ti simbolo para iti dagiti uni a umasping iti {{IPAslink|ð}} ken {{IPAslink|θ}}. Iti kadawyan a dialekto, wenno ''[[koine]]'', a sinuktan dagiti daan a dialekto, nagbalin ti ζ ti {{IPAslink|z}}, ket kasta pay laeng iti [[moderno a Griego]].

=== Etrusko ===
Nagtaud ti [[pagsasao nga Etrusko|Etrusko]] a letra iti [[alpabeto a Penisio|Penisio]], mabalin a babaen ti [[alpabeto a Griego]] a nausar iti ti isla ti [[Iskia]]. Iti [[dagiti sinuratan a Daan nga Italiko|Etrusko]], nangirepresenta ngata ti letra iti {{IPAslink|ts}}.

=== Latin ===
Nautang ti letra a Z manipud iti Griego a letra a [[Zeta]], mabalin a nangirepresentar iti uni a {{IPAslink|t͡s}} (kitaen ti ''[[voiceless alveolar affricate]]''). Inikkatna ni [[Appius Claudius Caecus]], ti [[Romano a censor]], ti letra a Z iti alpabeto{{Masapul a pagarigan}}, maipagarup a gapu ta dina kayat ti surat, ta sigun kenkuana, "kasla [[dila]] ti [[bangkay]]" ti letra.{{Masapul a dakamaten}} Ti ad-adda a posible a pannakailawlawag ket napukaw ti uni manipud iti [[Latin]], isu a saanen a masapul ti letra iti panangiletra kadagiti Latin a sasao. Mabalin met a gapu iti [[rotasismo]], nabalin ti Z a naiget nga uni ti R. Aniaman ti makagapu, ti pananggura ni Appius Claudius iti letra a Z ti makunkuna ita a makagapu iti pannakaikkatna. Sumagmamano a siglo kalpasanna, kalpasan ti [[Romano a panangsakup ti Grecia]], nautang manen ti Z tapno iletra iti sasao manipud iti nalatak nga [[Atiko a Griego|Atiko a dialekto ti Griego]].

Sakbay ti pannakaisubli ti ''z'', naisurat ti uni ti zeta kas ''s'' iti rugi ti sasao ken ''ss'' iti tengnga dagiti sasao,, kas iti ''{{lang|la|sōna}}'' para iti {{lang|grc|ζώνη}} "[[sinturon]]" and ''{{lang|la|trapessita}}'' para iti {{lang|grc|τραπεζίτης}} "[[bankero]]".

Iti dadduma nga inskripsion, nangirepresentar ti ''z'' iti [[Bulgar a Latin]] a uni, nalabit maysa nga ''[[affricate]]'', nabuangay babaen ti panagtipon dagiti [[lingguistiko a rekonstruksion|panagtignay]] ti [[Klasiko a Latin]] a {{IPAslink|j}}, {{IPA|/dj/}} and {{IPA|/gj/}}: kas pagarigan, {{lang|la|zanuariu}} para iti ''{{lang|la|ianuariu}}'' "[[Enero]]", {{lang|la|ziaconus}} para iti {{lang|la|diaconus}} "[[diakono]]", ken {{lang|la|oze}} para iti ''{{lang|la|hodie}}'' "ita".

Kasta met, no dadduma a sinuktan ti {{IPA|/di/}} ti {{IPAslink|z}}, iti dagiti sasao a kas iti {{lang|la|baptidiare}} para it {{lang|la|baptizare}} "[[bautismo|mangbautisar]]". Iti moderno a [[pagsasao nga Italiano|Italiano]], mangirepresentar ti ''z'' iti {{IPAslink|ts}} wenno {{IPAslink|dz}}, idinto ta maisursurat ti panagtignay ti {{lang|la|ianuarius}} ken {{lang|la|hodie}} babaen ti letra a ''[[g]]'' (a mangirepresentar iti {{IPA|/dʒ/}} sakbay ti ''[[i]]'' ken ''[[e]]''): {{lang|it|gennaio}}, {{lang|it|oggi}}. Iti dadduma a pagsasao, kas iti [[pagsasao nga Espaniol|Espaniol]], adda pay sabali a [[panagbalbaliw ti uni]].

=== Daan nga Ingles ===
Inusar ti [[Daan nga Ingles]] iti [[S]] laeng para iti agpadpada ti awan bosesna ken ti adda bosesna a [[sibilante]]. Baro ti ti Latin a uni a naala iti [[pagsasao a Pranses|Pranses]], ket naisurat daytoy a uni, saan a babaen ti Z, no di ket babaen ti [[G]] wenno [[I]]. Makita dagiti agsasaruno a [[panagbalbaliw ti uni]] iti moderno a dagiti [[doblete (lingguistika)|doblete]] {{lang|en|jealous}} "agimon" ken {{lang|en|zealous}} "naregta". Nagtaud ti agpadpada a sasao iti [[Naladaw a Latin]] a {{lang|la|zelosus}}, a mismo a nagtaud iti naimportaran a [[Taga-ugma a Griego|Griego]] a {{lang|grc|ζῆλος}} {{lang|grc-Latn|zêlos}}. Ti immun-una a porma ket {{lang|en|jealous}}, ta ti damo a unina ket {{IPAblink|dʒ}}, a nabalin ti Moderno a Pranses a {{IPAblink|ʒ}}. Insurat ni [[John Wycliffe]] ti sao kas {{lang|en|gelows}} wenno {{lang|en|ielous}}.

Naisao ti Z iti ngudo ti sao kas ''ts'', kas iti Ingles nga {{lang|en|assets}} "dagiti [[sanikua]]", manipud iti [[Daan a Pranses]] nga {{lang|fro|asez}} "umdas" (Moderno a Pranses nga {{lang|fr|assez}}), manipud iti [[Bulgar a Latin]] nga {{lang|la|ad satis}} "iti kinaanay".

=== Maudi a letra ti alpabeto ===
Idi un-unana, nagpatingga dagiti [[alpabeto nga Ingles]], a nausar dagiti ubbing, saan a iti Z no di ket iti [[&]] wenno dagiti mainaig a [[tipograpiko]] a [[simbolo]]. Iti 1859 a nobelana nga ''[[Adam Bede]]'', ni [[George Eliot]] ket nagitudo ti ''Z'' a sinurot ti ''&'' idi kinuna ti karakterna a ni Jacob Storey, "Impagarupna a naikabil [ti Z] tapno manggibus iti alpabeto laeng, nupay umdas met ti ampersand, iti ammona".
<ref>George Eliot: ''Adam Bede''. Chapter XXI. [http://www.gutenberg.org/catalog/world/readfile?fk_files=217795&pageno=152 online] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924093138/http://www.gutenberg.org/catalog/world/readfile?fk_files=217795&pageno=152 |date=2015-09-24 |lang=en }} iti [[Project Gutenberg]]. Iti Ingles:  "He thought it [Z] had only been put to finish off th' alphabet like; though ampusand would ha' done as well, for what he could see."</ref>

Adda dagiti alpabeto, a naibatay iti Latin, nga addaan kadagiti kanayonan a letra iti ngudo ti alpabeto. Ti maudi a letra para iti [[alpabeto nga Islandes|Islandes]], [[alpabeto a Pinlandes|Pinlandes]] ken [[alpabeto a Sueko|Sueko]] ket [[Ö]], idinto ta [[Å]] para iti [[alpabeto a Danes|Danes]] ken [[alpabeto a Norwego|Norwego]].

Iti [[alpabeto nga Aleman]], maibilang dagiti ''[[umlaut]]'' (''Ä''/''ä'', ''Ö''/''ö'', ken ''Ü''/''ü'') ken ti letra a ''[[ß]]'' ({{lang|de|[[Eszett]]}} wenno {{lang|de|scharfes S}} "natadem a S") a kas dagiti panangbalbaliw kadagiti bokal nga ''a''/''o''/''u'' ken kas ti (nangpadagsen) a bariante nga panangiletra ti ''ss'', saan a kas dagiti agwaywayas a letra, isu a dagitoy ket sumarsaruno kadagiti saan a nabaliwan a letra iti alpabeto a panagurnos. Agpatingga ti alpabeto nga Aleman iti ''z''.

=== Dagiti tipograpiko a bariante ===
Mabalin met a maibilang ti [[Z nga addaan iti uged]] {{anggulo a pangserra|Ƶƶ}}, ken bassit a [[Ezh|Z nga addaan iti ipus]] {{anggulo a pangserra|ʒ}}, nupay dagiti agduduma a [[glipo|karakter]], kas dagiti [[alograpo]] ti {{anggulo a pangserra|Z}}/{{anggulo a pangserra|z}}.

Nagtaud ti Z nga addaan iti ipus ({{lang-de|geschwänztes Z}} wenno {{lang|de|Z mit Unterschlinge}}) iti mediebal a [[minuskula a Gotiko]] ken nasapa a moderno a [[tipograpia]]. Kas maysa a [[ligatura (panagsurat)|ligatura]] agraman ti [[atiddog a s]] (ſ), daytoy ket paset ti naggapuan ti [[Eszett]] (ß) iti [[alpabeto nga Aleman]]. Iti kamaudiananna saan a mailasin ti daytoy a Z manipud iti [[yogh]] (ȝ) iti panagsurat ti [[Tengnga nga Ingles]].

== Dadduma pay a panagusar ==
* Iti [[matematika]], mairaman dagiti panagusar para iti Z ti:
** Naipakaammo ni [[René Descartes]] iti moderno a tradision ti panagusar ti ''x'', ''y'', ken ''z'' tapno mangirepresentar ti [[di ammo (matematika)|di ammo (''incognita'')]], iti librona a ''[[La Géométrie]]'' (1637).
** Kadawyan met ti panagusar ti ''z'' tapno mangirepresentar iti maysa a [[komplikado a numero]].
** Tuktukoyenna ti {{unichar|2124|(DOUBLE-STRUCK CAPITAL Z)}} iti [[grupo (matematika)|grupo]] dagiti [[intero a bilang]]. Idi damo, ti <math>\mathbb{Z}</math> ket maysa a [[negrito ti pisarra|bersion a naisurat iti ima]] ti '''Z''' a nausar iti [[pagimprentaan]] ngem, iti panaglabas ti tiempo, nausar a masansan kadagiti nayimprenta nga obra met.

== Dagiti nagibasaran ==
{{reflist}}

{{stub}}

[[Category:Dagiti Latin a letra|Z]]